१२ वटा स्तम्भमा दुईवटा स्तम्भ पूरै मर्मत गर्नुपर्ने अवस्थामा रहेको स्थानीय शिक्षक गोविन्दप्रसाद गिरीले बताए। जीर्ण अवस्थामा रहेको पजारु घोगीको प्राचीन स्मारक संरक्षणका लागि हाल पुरातत्त्व विभागले घेराबार गर्न थालेको छ।

जिल्ला सदरमुकाम खलंगादेखि स्मारक रहेको स्थान पजारुको घोगी करिब १४ कोशको दूरीमा रहेको छ। प्राचीनकालमै निर्माण गरिएको अनुमान गरिने स्मारक कसरी, कसले निर्माण गरेको भन्ने अभिलेख छैन।

कतिपय जानकारले तिब्बतबाट देश निकाला गरिएका लामा पजारुमा आएर उक्त स्मारक निर्माण गरेको बताउने गरेका छन्। तिब्बतबाट भागेर अाएका लामा भारतमा बस्दै आएका दलाइ लामाको शरणमा जाँदा लामा जाजरकोटको बाटो हुँदै भारत पुगेको स्थानीय बूढापाका बताउँछन्। चीनले देश निकाला गरेका लामाले नै पजारुको घोगीमा रहेको उक्त स्मारक निर्माण गरेका हुन् भन्ने ठोकुवा गर्न सक्ने प्रमाण भने छैन।

अनुमानका आधारमा उक्त स्मारकका बारेमा विभिन्न तर्क गर्ने स्थानीयवासीले यसलाई धार्मिक स्थलका रूपमा परिभाषित गर्ने गरेका छन्। सत्ययुगमा यसलाई धार्मिकस्थलका रुपमा प्रयोग गर्दै आएकाले दैवी शक्ति रहेको कतिपयको भनाइ छ। द्वापरयुगसम्म यसलाई धार्मिकस्थल रहेको हुनसक्ने उनीहरुको भनाइ छ। कलियुग  भएकाले हाल त्यहाँ कुनै प्रकारका दैवी शक्ति देखा नपर्ने धार्मिक विश्वास गरिन्छ।

कुन सन्दर्भ र परिवेशमा कसले बनाएको स्मारक हो भन्ने कुराको लिखित इतिहास पछिल्लो पुस्ताका लागि नभएको सांसद कालीबहादुर मल्ल बताउँछन्। संरक्षणको अभावमा बिग्रिँदै र भत्किँदै गएको स्मारकको संरक्षणमा पुरातत्त्व विभागले अाँखा लगाएपछि भावी पुस्ताका लागि इतिहास जोगिनेमाढुक्क भएको सांसद मल्लको भनाइ छ। 

पुरातत्त्व विभागको घेराबारभित्र रहेको उक्त प्राचीन स्मारकलाई थप सुरक्षाका लागि कसैले नष्ट गरे, भत्काए, हटाए, परिवर्तन गरे, अनधिकृत काममा लगाए वा अरू कुनै किसिमले हानि–नोक्सानी पुर्‍याए प्राचीन स्मारक संरक्षण ऐन, २०१३ (संशोधित) को दफा १२ को उपदफा क, ख र ग अनुसार २५ हजारदेखि एक लाख रुपैयाँसम्मको जरिवाना वा पाँचदेखि १५ वर्षसम्मको कैद वा दुवै सजाय गर्न सकिने उल्लेख छ।